Organizata Freedom House me seli në Uashington në raportin e fundit “Vendet në Tranzicion 2024: Një rajon përballë forcave të autokracisë dhe demokracisë” të publikuar sot, thekson se sundimi i ligjit në Kosovë po pengohet nga ndërhyrja dhe mosfunksionimi i gjyqësorit, teksa gazetarët vazhdojnë të përballen me kërcënime, veçanërisht në mediat sociale. Në kapitullin për Kosovën, thuhet se ka shenja për një lëvizje institucionale kundër praktikave korruptive përmes reformave gjyqësore dhe administrative. Ndër zhvillimet kryesore në vitin 2023 përmendet procesi i dialogut, ku në muajin shkurt Kosova dhe Serbia u dakorduan për marrëveshjen e mbështetur nga BE për rrugën e normalizimit të marrëdhënieve, e ndjekur nga Aneksi i Zbatimit, për të cilin u ra dakord në Maqedoninë e Veriut në mars, por pavarësisht këtyre marrëveshjeve, tensionet mes dy qeverive mbetën të larta gjatë gjithë vitit.
Raporti përmend zgjedhjet për kryetar komunash në katër komuna me shumicë etnike serbe në veri të Kosovës në prill, ku shumica e serbëve bojkotuan zgjedhjet, të cilat shënuan vetëm 3.47 për qind pjesëmarrje të votuesve, duke rezultuar në zgjedhjen e shqiptarëve etnikë në të katër komunat. Zgjedhjet e prillit në Kosovën veriore ndezën protesta të mëdha, duke përfshirë disa që shfaqën përleshje të dhunshme ndërmjet protestuesve dhe forcave të sigurisë, të cilët kishin për detyrë të emëronin zyrtarët e sapo zgjedhur dhe të ruanin ndërtesat komunale. Në maj, përleshjet midis protestuesve dhe KFOR-it rezultuan në më shumë se 30 ushtarë dhe mbi 50 protestues të plagosur. Në raport përmendet edhe rasti i Banjskës, ku më 24 shtator pjesëtarët e Policisë së Kosovës u sulmuan nga militantë serbë etnikë, si rezultat i të cilit një polic dhe tre sulmues u vranë. Kryeministri Albin Kurti më vonë akuzoi qeverinë serbe për sponsorizimin e sulmit, por kjo e fundit e mohoi.
Sa i përket zgjedhjeve, në raport thuhet se Komisioni Qendror i Zgjedhjeve (KQZ) është përgjithësisht transparent dhe i drejtë, duke fituar vlerësime nga BE dhe vëzhgues të tjerë për mbikëqyrjen e tij të zgjedhjeve lokale dhe kombëtare të vitit 2021. Megjithatë, Kosova është përballur me kritika të gjata për mos adresimin e mospërputhjeve dhe dispozitave të paqarta në kodin zgjedhor, duke përfshirë ato për caktimin e zgjedhjeve të parakohshme dhe sfidimin e rezultateve zgjedhore, si dhe për deklaratat e shpenzimeve të fushatës. Ndërsa partitë mund të veprojnë lirshëm në pjesën më të madhe, kërcënimet dhe ngacmimet e përfaqësuesve të partisë vazhdojnë të raportohen. Partia Lista Serbe është akuzuar për ngacmimin e partive rivale dhe krijimin e një mjedisi ku votuesit kanë frikë nga pasojat për mbështetjen e grupeve alternative, thuhet në raport. Sa i përket mundësisë reale që opozita të rrisë mbështetjen e saj apo të fitojë pushtetin përmes zgjedhjeve, Freedom House thotë se partitë opozitare kanë shanse të arsyeshme për të fituar pushtetin përmes zgjedhjeve.
“Në zgjedhjet e parakohshme të vitit 2021, Vetëvendosje fitoi më shumë se 50 për qind të vendeve parlamentare dhe ishte në gjendje të formonte një qeveri pa u mbështetur në mbështetjen e gardës së vjetër politike të vendit. Partitë aktuale opozitare – LDK dhe PDK – së fundi kanë ndryshuar lidershipin e tyre dhe kanë sjellë anëtarë të rinj,” thuhet në raport. Raporti thotë se anëtarët e grupeve etnike, racore dhe të tjera janë përgjithësisht në gjendje të marrin pjesë në mënyrë domethënëse në politikë, megjithëse komuniteti LGBT+ mbetet i margjinalizuar. Sa i përket masave mbrojtëse kundër korrupsionit zyrtar, raporti i FH-së thotë se ndikimi i korrupsionit afatgjatë është ende i dukshëm në institucionet publike, pavarësisht përpjekjeve të qeverisë për ta trajtuar atë.
“Që nga pavarësia, autoritetet kanë treguar pak përkushtim për të ndjekur penalisht korrupsionin e nivelit të lartë dhe kur zyrtarët e lartë ndiqen penalisht, dënimet janë të rralla. Mandatet e organeve kryesore të Kosovës kundër korrupsionit mbivendosen dhe ato kanë vështirësi në koordinimin e përpjekjeve të tyre. Megjithatë, legjislacioni i rëndësishëm kundër korrupsionit i miratuar në vitin 2022 e transformoi Agjencinë Kundër Korrupsionit në Agjencinë për Parandalimin e Korrupsionit, e cila ka zgjeruar kompetencat dhe ka përmirësuar mekanizmat e parandalimit të korrupsionit. Një raport i BE-së i publikuar në nëntor të vitit 2023 pranoi performancën e përmirësuar nga organi, por gjithashtu vuri në dukje se agjencia nuk kishte zbatuar ende të gjitha mjetet e parandalimit të korrupsionit në dispozicion,” thuhet tutje në raport.
FH thekson se Qeveria Kurti ka ndjekur reformat që synojnë të luftojnë korrupsionin dhe krimin e organizuar, përmes projektligjit për konfiskimin e pasurive të fituara nga korrupsioni dhe reforma të avancuara në proceset e verifikimit gjyqësor, teksa në shkurt 2023 Kuvendi miratoi legjislacionin që do të themelonte një byro për verifikimin dhe konfiskimin e pasurive të pajustifikuara. Grupet e shoqërisë civile kanë shprehur shqetësimin se ligjit i mungojnë mekanizmat që do të siguronin pavarësinë e plotë të organit, duke e bërë atë të pambrojtur ndaj politizimit. Legjislacioni mbeti në Gjykatën Kushtetuese në fund të vitit, rikujton raporti.
Sipas raportit, Qeveria Kurti ka marrë një sërë vendimesh duke përfshirë vendimet në lidhje me procesin e dialogut, me transparencë të kufizuar dhe pa u konsultuar me Kuvendin, duke shkaktuar kritika nga opozita dhe grupet e shoqërisë civile. Institucionet qeveritare shpesh refuzojnë kërkesat ligjore për informacion publik me pak ose aspak justifikim. Gjykatat kanë qenë të ngadalta për t’iu përgjigjur ankesave të atyre të cilëve u është mohuar informacioni për shkak të grumbullimeve të vazhdueshme në sistemin gjyqësor, thuhet në raport. Sa i përket pjesës së mediave, në raport përmenden rastet e ngacmimeve dhe frikësimit të gazetarëve, veçanërisht në mediat sociale. Në qershor të vitit 2023, qeveria pezulloi certifikatën e biznesit të medias private Klan Kosova, për shkak të parregullsive të supozuara në regjistrimin e licencës së saj të biznesit, teksa pezullimi u ndalua nga Gjykata Ekonomike në gusht. Në fushën e tolerancës ndërfetare raporti thekson se marrëdhëniet janë përgjithësisht paqësore, por tërheq vërejtjen se sistemi i arsimit të lartë në Kosovë është subjekt i ndërhyrjeve politike, pavarësisht se ekziston një liri relative në qarqet akademike për të shprehur lirisht mendimet dhe për të qenë kritik ndaj qeverisë.
Ndërhyrja politike në gjyqësor mbetet një problem dhe korrupsioni i përhapur gjyqësor ndikon negativisht në pavarësinë e degës, sipas raportit. Kufizimet e burimeve dhe mungesa e gjyqtarëve të kualifikuar gjithashtu pengojnë performancën e gjyqësorit. “Gjatë vitit 2022, Ministria e Drejtësisë përgatiti dokumentacionin për fillimin e vettingut në gjyqësor; atë dhjetor, Kuvendi ra dakord të formonte një komision ad-hoc të ngarkuar me administrimin e procesit të vettingut. Amendamentet kushtetuese që parashikojnë vettingun e zyrtarëve të lartë në gjyqësor u finalizuan nga komisioni në mars të vitit 2023 dhe u dërguan në Gjykatën Kushtetuese. Në dhjetor, gjykata publikoi gjetjet e saj, duke vendosur se ndryshimet e propozuara ishin kushtetuese me përjashtim të një dispozite. Kjo dispozitë, e cila do të lejonte shkarkimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve në bazë të “integritetit të cenueshëm”, u hodh poshtë nga gjykata si e paqartë dhe e pasaktë,” thuhet në raport. Po ashtu, në raport thuhet se prokurorët dhe gjykatat mbeten të ndjeshme ndaj ndërhyrjeve politike dhe korrupsionit nga elitat e fuqishme politike dhe të biznesit, duke dëmtuar procesin e rregullt ligjor.
Megjithëse ligji thotë se të pandehurit nuk duhet të mbahen në paraburgim përpara gjykimit, përveç rasteve kur ata kanë gjasa të ikin ose të manipulojnë provat, gjyqtarët shpesh urdhërojnë të dyshuarit të ndalohen pa shkak. Paraburgimet e gjata janë të zakonshme për shkak të jo efikasitetit gjyqësor dhe kufizimeve të burimeve. Sa i përket kushteve të burgjeve, në raport thuhet se ato janë përmirësuar vitet e fundit, por dhuna dhe kujdesi i dobët mjekësor mbeten probleme, teksa policia ndonjëherë keqtrajton të paraburgosurit në paraburgim. Në raport përmendet se komunitetet rome, ashkali dhe gorane vazhdojnë të përballen me diskriminim në arsim, punësim dhe qasje në shërbimet sociale. Për sa i përket barazisë gjinore, në raport përmendet diskriminimi që u bëhet grave në punësim, veçanërisht në lidhje me punësimin për pozita të larta në qeveri dhe sektorin privat, teksa Ligji për Barazinë Gjinore nuk po gjen zbatim të plotë. Një problem tjetër është edhe dhuna në familje, ku gjykatat shpesh u japin përdhunuesve të dënuar dënime që janë më të lehta se minimumi i përcaktuar.
